Είναι τυφλή, αλλά όχι πνευματικά αόμματη, ή κοιμισμένη. Η δικαιοσύνη δεν κοιμάται ποτέ. Όχι τουλάχιστον στα μυαλά των καλλιτεχνών, όπου κάνει συνεχείς υπερωρίες. Ένα διαρκές στρατοδικείο, που στρέφεται εναντίον των πάντων – ενίοτε και του εαυτού του.

Γι αυτό και στο φανταστικό «Δικαστήριο του Ορθού Λόγου», όπως λέγεται το πρώτο μέρος της έκθεσης «Πειρασμός ελευθερία» στο Deutsches Historisches Museum του Βερολίνου, οι ρόλοι δεν είναι σαφείς. Στο εδώλιο του κατηγορημένου κάθονται όχι μόνο οι πολέμιοι της ελευθερίας, αλλά και πολλοί υπέρμαχοί της. Οι δικαστές δεν είναι επαγγελματίες, αλλά ερασιτέχνες. Και η ετυμηγορία τους δεν αποτυπώνεται σε έγγραφα, αλλά σε εικόνες – πίνακες, γλυπτά, εγκαταστάσεις, φωτογραφίες, βίντεο.

Ανάποδος κόσμος: Οι καλλιτέχνες δικάζουν όχι μόνο τα εγκλήματα που έγιναν στο όνομά του Διαφωτισμού, αλλά εν ανάγκη και τον ίδιο τον Ορθό Λόγο, ως δυνητική πηγή φρικαλεοτήτων. Όχι μόνο ο ύπνος της Λογικής, λένε, αλλά και το ξύπνιό της μπορεί να γεννήσει τέρατα – πιο τρομακτικά, από όλα τα άλλα. 

Κατηγορούμενοι Ροβεσπιέρε και Μαρά: Ένοχοι! λέει ο δικαστής Γιάννης Κουνέλης. Το έργο του, μια μετάλλινη πλάκα, πάνω στην οποία είναι γραμμένα με κιμωλία τα ονόματα των δυο ηρώων της γαλλικής επανάστασης, καθώς και η φράση: «Liberta o Morte» (ελευθερία ή θάνατος), υπενθυμίζει, ότι όποιος δεν συμφωνούσε τότε με το καθεστώς των Ιακωβίνων, κινδύνευε να καταλήξει στην γκιλοτίνα. Η ιακωβίνικη ελευθερία, στηριγμένη στην «terreur», τον τρόμο, παρήγαγε ανελευθερία και θάνατο. Ένα αναμμένο άσπρο κερί μπροστά στην πλάκα δίνει θρησκευτική απόχρωση στην ετυμηγορία.

Η κρίση των δικαστών έχει και εικαστικά ακραία μορφή – είτε είναι «γλυκός» χαιρετισμός, όπως στο γλυπτό «Je vous salue Marat» (Σας χαιρετώ Μαρά) του Γιάν Χάμιλτον Φίνλεϊ – όπου η φράση είναι το ίδιο το έργο, σχηματισμένο από σωλήνες νέον. Είτε «κοφτερή» καταδίκη σαν κτύπημα γκιλοτίνας, όπως «Η εποχή του Διαφωτισμού» του Γίνκα Σονιμπάρε, που δείχνει τον Ορθό Λόγο ως αποκεφαλισμένο, δηλαδή άμυαλο σώμα. 

Η έκθεση παρουσιάζει έργα 113 καλλιτεχνών από συνολικά 28 χώρες, που δημιουργήθηκαν μετά το 1945. Από ελληνικής πλευράς, εκτός από την εγκατάσταση του Κουνέλλη, εκτίθεται και ένας σουρεαλιστικός πίνακας του Νίκου Εγγονόπουλου.

 Δυο ιερόδουλες, που περιβάλλονται από φασιστικά, σταλινικά και δημοκρατικά σύμβολα, δραπετεύουν από ένα χάος για να καταλήξουν σε ένα πολύ χειρότερο – όπως γίνεται πάντα σε έναν «Εμφύλιο πόλεμο», όπως λέγεται το έργο.

Η αφετηρία των έργων είναι η ελευθερία, όπως αυτή κατοχυρώθηκε το 1949 στη Χάρτα των Ηνωμένων για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Η έκθεση παρακολουθεί τις αισθητικές περιπέτειες της ελευθερίας με φόντο τα δυο μπλοκ του ψυχρού πολέμου, το ανατολικό, υπό την ποδηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης, και το δυτικό, υπό την ηγεμονία των ΗΠΑ.

Μισός και πλέον αιώνας γεμάτος ιλιγγιώδεις επιτυχίες, αλλά και τραγικές πλάνες, αποτυπωμένες σε κλασικά έργα, όπως τη «Μνήμη» του Ρενέ Μαγκρίτ από το 1948, ή σε εντελώς μοντέρνα, όπως το «Χωρίς Τίτλο» της Μαρίας Μπαρτουσόβα από το 2012: ένα σετ μικρών άμορφων σάκων συνδεδεμένων μεταξύ τους με λεπτούς σπάγκους, που δείχνει πόσο εύθραυστη είναι σήμερα η ισορροπία ανάμεσα στα συστατικά του κοινωνικού ιστού.

Το νεώτερο από όλα τα έργα: Το «Capital-ism» του Νταν Περγιόβσκι, το ανώτατο στάδιο του κοινωνικού χάους, που δημιουργήθηκε ακριβώς την παραμονή των εγκαινίων – στις 17 Οκτωβρίου. 

Ένα από τα καλά της έκθεσης είναι ο συστηματικός χωρισμός της σε 12 θεματικές ενότητες με λίγο ή πολύ ποιητικούς τίτλους: «Ταξίδι στην αυλή των θαυμάτων», «Τρόμος και σκοτεινιά», «Ο άλλος τόπος» και πάει λέγοντας. Ο επισκέπτης μπορεί να καταλάβει έτσι ευκολότερα την προβληματική και τη συγγένεια των έργων ανά κάθε ενότητα.

Τα πιο ενδιαφέροντα είναι βέβαια εκείνα που το ρίχνουν στο «ψιλό» με τις καθιερωμένες πολιτικές και αισθητικές αντιλήψεις.

Παράδειγμα, το «Φορητό χαράκωμα για τρία πρόσωπα» του Τάμας Ωμπύ, ένα παραλληλεπίπεδο διαστάσεων 90χ155χ53 εκατοστών από χαρτόνι με τρεις ανοικτές επιφάνειες, που δημιουργήθηκε το 1969 ως αντίδραση στην επιδρομή των αρμάτων μάχης του Συμφώνου Βαρσοβίας το 1968 στην Πράγα. Ένα εντελώς ακατάλληλο, αν όχι γελοίο  μέσο αυτοπροστασίας, που ακριβώς γι αυτό όμως γελοιοποιεί και κάθε έννοια πολέμου.

Απολαυστικά είναι και τα 10χ10, ήτοι 100 ξεκουρδισμένα ξυπνητήρια με την επιγραφή «Λεπτά της ώρας», που έχει παρατάξει σε ένα ταμπλό ο Αρμάν (Φερναντέζ). Για το γάλλο καλλιτέχνη υπάρχει μόνο υποκειμενικός χρόνος: πολιτικός, προσωπικός, ερωτικός, κ.ο.κ. Αντικειμενικός χρόνος, αντίθετα, δεν υπάρχει, οι μετρονόμοι, λέει, καταγράφουν μόνο την καταστροφή της ανθρώπινης ζωής. Γι αυτό και επιχειρεί να καταστρέψει ο ίδιος καταστροφείς – ξεκουρδίζοντας τα ρολόγια.

Ερώτηση του υπογράφοντα: Χώρος, υπάρχει;

Αλλά και το ταμπλό του Ντάμιεν Χιρστ ονόματι «Επαγγέλματα χωρίς μέλλον» δεν πάει πίσω σε ευρηματικότητα. Μόνο που εδώ, αντί για ξυπνητήρια, εκτίθενται σβησμένες γόπες τσιγάρων. «Εκφράζουν την ανασφάλεια στην αγορά εργασίας» λέει ο καλλιτέχνης. «Αυτό είναι το τίμημα της λεγόμενης ελεύθερης αγοράς την εποχή της παγκοσμιοποίησης».

Το έργο, μπροστά στο οποίο όμως μένει κανείς έκθαμβος, είναι τα «Λουλούδια» της Ωρόρα Ράινχαρντ: Ένα μπουκέτο γαντιών, στην άκρη των οποίων φυτρώνουν, σαν άνθη, «ζωντανά» λουστραρισμένα νύχια. «Είναι η προβολή των αντρικών φαντασιώσεων στα αξεσουάρ μας» λέει η παραγωγός τους. Ούτε και οι φεμινίστριες κοιμούνται λοιπόν ποτέ: Το αργότερο εδώ, ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται ότι το φεμινιστικό «Δικαστήριο του Ορθού Λόγου» δεν φέρεται με το γάντι. Και ότι τα δάκτυλα που θα διατάξει να κοπούν, δεν θα είναι γυναικεία.

—

Η έκθεση «Πειρασμός Ελευθερία» στο Historisches Museum Berlin, που γίνεται υπό την αιγίδα του Συμβουλίου της Ευρώπης, διαρκεί ως τις 26 Ιανουαρίου 2013.